Yıldızımızdan Sistemindeki Uydulara: Güneş Sistemi’nde Gezinti

Güneş Sistemi, Güneş’in kütleçekim kuvvetiyle yörüngede tutulan ve çeşitli gök cisimlerinden oluşan sistemdir. Peki, Güneş Sistemi’nde neler yer alır?

Güneş Sistemi’nde yer alan gök cisimleri

Elimizdeki verilere göre Güneş Sistemimiz:

Güneş Sistemi nasıl oluştu?

Güneş Sistemi’nin ilk olarak gök bilimci Emanuel Swedenborg tarafından 1734 yılında öne sürülen, daha sonrasında Immanuel Kant tarafından 1755 yılında genişletilen Bulutsu Hipotezi’ne uygun olarak oluştuğu öne sürülmektedir. Bu hipoteze göre:

• Güneş Sistemi’nin oluşumu ve evrimi, yaklaşık 4,5 milyar yıl önce dev bir moleküler bulutunun küçük bir parçasının yer çekimi etkisiyle çökmesiyle başladı.

• Çöken kütlenin çoğu, merkezde toplanarak Güneş’i oluştururken geri kalanı düzleşerek gezegenlerin, uyduların, asteroitlerin ve makalenin önceki bölümünde değindiğimiz diğer küçük gök cisimlerinin oluştuğu bir “Proto-gezegen” diskine dönüştü.

Bir başka gök bilimci Pierre-Simon Laplace da Kant ile aynı dönemde ve kendisinden habersiz olarak benzer bir hipotez ortaya atmıştır. Laplace’a göre:

• Güneş Sistemi, 4,6 milyar yıl önce dev bir moleküler bulutun çökmesi sonucu oluşmuştur.

• Çok eski gök taşlarının incelenmesi sonucunda, ancak çok büyük enerji açığa çıkarıp patlayan yıldızların merkezinde oluşabilecek kimyasal elementlere rastlanması; Güneş’in bir yıldız kümesi içinde ve birkaç süpernova patlamasının yakınında oluştuğunu kanıtlar niteliktedir.

• Bu patlamalardan gelen şok dalgaları; çevrede bulunan bulutsunun içinde yüksek yoğunluk bölgeleri oluşturarak, gaz basıncını yenerek içe çöküşe neden olmuştur. Bu içe çöküş, kütleçekimsel kuvvet oluşturarak Güneş’in meydana gelmesini tetiklemiş olabilir.

Laplace ve Kant’ın teorilerinin ortak noktası ve özeti şu şekildedir:

• Dönmekte olan Güneş bulutsusunun parçaları, birbirine kütle çekimi kuvveti uygular. Bu sayede merkezde büyük miktarda madde birikir. Bu maddeler, sıkışıp ısınarak ışımaya başlayarak “Ön Güneş”i oluşturur. Daha sonra çökme merkezi daha da yoğunlaşıp merkezinde nükleer bir reaksiyon başlatır ve bir yıldız meydana gelir. Bu yıldız, bizim Güneşimizden başkası değildir.

Güneş Sistemi’nde yer alan gök cisimleri

Şimdi Güneş Sistemimizde yer alan diğer gök cisimlerini inceleyelim.

Gezegen

Gezegen, terim anlamıyla kendi yerçekimi sayesinde yuvarlak hale gelecek kadar büyük ancak bir termonükleer füzyon başlatacak kadar büyük olmayan, komşu bölgesini gezegenimsilerden temizlemiş, bir yıldız veya yıldız kalıntısı yörüngesinde dönen astronomik cisimdir.

“Gezegen” kelimesi, antik çağlarda yaşayan insanların ifadesiyle “Astéres planètai” yani “Gezgin yıldızlar”dan türemiştir. “Gezgin” demeleri ise onların hareketlerini fark etmiş olmalarından kaynaklanmaktadır. ^[4]

Cüce gezegen

Cüce gezegen; uydu olmayan ve kendi uzay bölgesine hakim olmayan, gezegen kütleli gök cismidir. Bir cismin gezegen olabilmesi için şu şartları taşıması gerekir:

1. Güneş’in etrafında dolanmalıdır.

2. Küresel olabilecek kadar iri olmalıdır.

3. Kütle çekimi kuvveti sayesinde bulunduğu yörüngeyi temizlemiş olmalıdır.

Bir gök cisminin “cüce gezegen” olarak sınıflandırılabilmesi içinse bu maddelerin iki tanesinin özelliğini karşılaması yeterlidir.

Bir zamanlar Güneş Sistemi’nde “Gezegen” kategorisindeki Plüton, 2006 senesinde üçüncü maddeyi sağlayamaması sebebiyle diğer cüce gezegenlerimiz Eris, Haumea, Makemake, Ceres’le aynı kategoriye alınmıştır. ^[4]

Asteroit

Asteroitler, Güneş’in etrafında dolanan küçük taş ve gök cisimleridir. Güneş Sistemimiz oluşurken arta kalan maddelerin birleşmesi sonucu oluşmuşlardır. Asteroitler, konumlarına göre isimlendirirler:

• Asteroitler, yoğunlukla Mars ve Jüpiter arasında yer alan kaya parçalarıdır.

• Gök taşı, asteroit ya da kuyruklu yıldızlardan kopmuş küçük kaya parçalarıdır.

• Meteor, atmosfere giren gök taşlarıdır.

• Meteorit, Dünya’nın atmosferine girdikten sonra tamamen yanmış ve yeryüzüne ulaşmış gök taşlarıdır.

Aynı zamanda bilim insanları, asteroitleri ve meteoritleri Güneş Sistemi’yle aynı zamanda oluştukları için sistemimizin geçmişi hakkında bilgi edinmek amacıyla da kullanırlar. ^[5]

Kuyruklu yıldızlar

Güneş Sistemi’ndeki gezegenler

Merkür

• Güneş Sistemimizin en küçük gezegeni olup aynı zamanda Güneş’e en yakın gezegendir.

• Güneş Sistemi’ndeki diğer gezegenlere göre kendi yörüngesindeki hareketini daha hızlı tamamlar.

• Kendi ekseni etrafındaki hareketini 58,65 günde, Güneş etrafındaki turunu ise 88 günde gerçekleştirir.

• Bilinen hiçbir uydusu yoktur.

• Adını tanrıların habercisi, Roma tanrısı Merkür’den alır. ^[6]

Venüs

• Güneş Sistemimize uzaklık bakımından ikinci sırada olup sıcaklık bakımından birinci sıradadır. Bunun sebebi ise atmosferinin yoğunluğudur.

• Venüs, Güneş’ten gelen ışınların çıkmasına izin vermemektedir.

• Bilinen hiçbir uydusu yoktur.

• Venüs, kendi ekseni etrafında, sistemdeki diğer tüm gezegenlerin aksi istikametinde dolanır.

• Kendi etrafındaki dönüşünü 243 günde, Güneş etrafındaki dönüşünü 225 günde tamamlamaktadır.

• Dünya’nın konumuna göre Güneş’e daha yakın olduğundan sadece gün doğmadan veya battıktan sonra yeryüzünden gözlemlenebilir. Bu yüzden “Akşam Yıldızı”, “Sabah Yıldızı” veya “Çoban Yıldızı” da denmektedir.

• Adını Eski Roma tanrıçası Venüs’ten alır. ^[6]

Dünya

• Güneş Sistemi’nde Güneş’e en yakın üçüncü gezegen olup şu an için üzerinde yaşam ve sıvı halde su barındırdığı kesin olarak bilinen tek gezegendir.

• Güneş etrafındaki turunu 365 günde tamamlar. Kendi ekseni etrafındaki turunu da 1 Dünya günüyle tamamlar.

• Dünya’nın dönme ekseni yörünge düzlemine göre eğik olup bu eğiklik, mevsimlerin oluşmasına neden olmaktadır.

• Bilinen bir uydusu vardır. (Ay) ^[6]

Mars

• Güneş Sistemi’nde yer alan dördüncü gezegendir.

• Mars, Dünya haricinde Güneş Sistemi’ndeki gezegenler arasında sıvı su ve yaşam içermesi en olanaklı gezegen olarak görülmektedir.

• Tıpkı Dünya’daki gibi vadi, çöl ve kutup bölgeleri içeren, karasal bir gezegendir.

• Yüzeyindeki yaygın demir oksitten (Fe₂O₃) dolayı kızılımsı bir görünüme sahiptir. Bu yüzden “Kızıl Gezegen” olarak da adlandırılır.

• İki adet uydusu bulunmaktadır. (Phobos, TR: Korku ve Deimos, TR: Dehşet)

• Aynı zamanda Mars’taki Olimpos Dağı, Güneş Sistemi’nin bilinen en büyük dağı ve yine Mars’ta bulunan “Marineris Vadisi” adlı kanyon da Güneş Sistemi’nin bilinen en büyük kanyonudur.

• Kendi etrafındaki turunu 24 saat 39 dakikada, Güneş etrafındaki turunu ise 320 gün 18,2 saatte tamamlamaktadır.

• İsmini Roma mitolojisinde yer alan savaş tanrısı Mars’tan almaktadır. ^[6]

Jüpiter

• Güneş Sistemi’nin en büyük gezegenidir.

• Güneş’e göre uzaklık sıralamasında beşinci olarak yer almaktadır.

• Büyük ölçüde hidrojen ve helyumdan oluşmaktadır, bu nedenle de “Gaz devi” sınıfındadır.

• Bilinen 92 doğal uydusu vardır. (Ancak Mayıs 2023 verilerine göre 12 uydusu daha onaylanmayı beklemektedir.)

• Jüpiter, kendi etrafındaki turunu 9 saat 55 dakika, Güneş etrafındaki turunu ise 12 dünya yılda tamamlar.

• Adını Roma mitolojisindeki tanrıların en büyüğü Jüpiter’den alır. ^[6]

Satürn

• Güneş Sistemi’nde güneşe yakınlık bakımından altıncı sıradadır.

• Büyüklük sırasında Jüpiter’den sonra gelir.

• Çıplak gözle gözlemlenebilen beş gezegenden biridir. (Diğerleri Merkür, Venüs, Mars ve Jüpiter’dir.)

• Gaz devi, sahip olduğu büyüleyici halkalarıyla uzun yıllar insanoğlunun dikkatini çekmiştir.

• Büyük bir kısmı hidrojen ve helyumdan oluştuğu için Jüpiter gibi gaz devleri sınıfındadır.

• Kendi ekseni etrafında 10 saat 33 dakikada dönerken Güneş etrafındaki dolanışını 10,759 günde tamamlar.

• Bilinen 146 uydusu vardır.

• Adını Yunan mitolojisindeki Kronos’tan alır. ^[6]

Uranüs

• Güneş’e uzaklık bakımından yedinci sıradadır.

• Büyüklük bakımından üçüncü sırada gelir.

• Buz devi olan bir gezegendir.

• Kendi etrafındaki turunu 17,5 saatte, Güneş etrafındaki turunu ise 84 günde tamamlar.

• Bilinen 27 uydusu vardır.

• Adını Yunan mitolojisindeki gökyüzü tanrısı Uranos’tan alır. ^[6]

Neptün

• Güneş Sistemi’nin Güneş’e uzaklık bakımından sekizinci gezegenidir.

• En uzak gezegenlerden biri olup katı yüzeyi bulunmaz.

• Sistemde çapına göre en büyük dördüncü gezegen, kütlesine göre ise en büyük üçüncü gezegendir.

• Bilinen 14 uydusu vardır.

• Adını Roma deniz tanrısı Neptunus’ten alır. ^[6]

İç Gezegen nedir?

Yoğun, kayalık bileşimli, az uydusu bulunan ya da hiç uydusu olmayan, halkası bulunmayan, Güneş Sistemi’nin iç yörüngelerinde yer alan gezegenlere “İç Gezegen” ya da “Karasal Gezegen” denir. Sistemimizde yer alan Venüs, Dünya ve Mars; birer İç Gezegen’dir. ^[1]

Dış Gezegen nedir?

Güneş Sistemi’nin en dıştaki yörüngelerinde bulunan gezegenlere verilen isimdir. “Dev Gezegen” olarak da adlandırılırlar. Bu gezegenler, İç Gezegenler’in aksine gaz yapılıdır. Jüpiter ve Satürn “Gaz devi”, Uranüs ve Neptün ise “Buz devi” olarak sınıflandırılır. Dış gezegenlerimizin hepsi halkalara sahiptir; fakat yalnızca Satürn’ün halkaları Dünya’dan kolayca gözlemlenebilir. ^[1]

Neptün Ötesi Cisimler

• Neptün ötesinde gözlemlenen cisimlere “Neptün Ötesi Cisim” denir. Güneş Sistemi’nde bulunup ortalama yörüngesi Neptün’ün ortalama yörüngesinden daha büyük olan gök cisimleri bu kategoriye girer.

• Kuiper Kuşağı, Oort Bulutu ve dağınık disk cisimleri bu kategoridendir. ^[7]

• İlk keşfedilen Neptün Ötesi Cisim, 1930’da Plüton olmuştu. Daha sonrasında buna benzer ikinci bir “Bağımsız” cisim keşfetmek altmış yıldan uzun sürdü. 1992’de 1992 QB¹ gözlemlendi. O zamandan 2008 sonuna kadar boyutları ve yörüngeleriyle farklı olan 1075 Neptün ötesi cisim bulunmuştur. ^[8]

• Bilinen en büyük Neptün Ötesi Cisim, 2005’te keşfedilen Eris’tir. ^{[2] [9]}

Sistemimizdeki aktif yapay uydular

Yapay uydu nedir?

Yapay uydular, insanoğlunun geliştirip Dünya’nın veya başka gezegenlerin yörüngesine yerleştirdiği uydulardır. 1957’de SSCB tarafından fırlatılan ilk yapay uydu Sputnik 1’den bu yana binlerce uydu fırlatılmıştır ve bu uyduların birbirinden farklı amaçları vardır ve ona göre kategorilere ayrılırlar. Bu kategorilerden bazıları şunlardır:

• Haberleşme uyduları,

• Meteoroloji uyduları,

• Astronomi uyduları,

• Biyouydular,

• Minyatür uydular,

• Navigasyon uyduları,

• Gözetleme uyduları,

• Yer gözlem uyduları. ^{[10] [11]}

Milli uydularımız

Uzayda uydu sahibi otuz ülkeden biri olan Türkiyemiz, beşi haberleşme (Türksat 3A, Türksat 4A, Türksat 4B, Türksat 5A ve Türksat 5B) üçü gözlem (Göktürk-1, Göktürk-2 ve RASAT) olmak üzere sekiz aktif uyduya sahiptir. ^[11]

Kaynaklar

1. ^WEBSITE Çeviren, K. Ş. (2020, March 7). Güneş sistemi için bir kılavuz: Güneş sistemi içindeki cisimler hakkında neler biliyoruz?. Evrim Ağacı. [Evrim Ağacı]
2. ^WEBSITE Sever, M. Ç. (2019). Güneş sistemi nasıl oluştu?. Evrim Ağacı. [Evrim Ağacı]
3. ^WEBSITE Çelikten, B., Kaya, E. (n.d.). Güneş Sistemi I: Güneş Sistemi ve Oluşumu. İTÜ Astronomi Kulübü. [İTÜ Astronomi Kulübü]
4. ^WEBSITE Bilim, R. (2022). Gezegen nedir?. Evrim Ağacı. [Evrim Ağacı]
5. ^WEBSITE ASTEROİT NEDİR?. Türkiye Uzay Ajansı. (n.d.). [TUA]
6. ^WEBSITE Planets. (n.d.). NASA Solar System Exploration. [NASA]
7. ^WEBSITE Akın, Y. (2020). Kuiper Kuşağı nedir? Güneş sisteminin sınırındaki nesneler arasında neler bulunur?. Evrim Ağacı. [Evrim Ağacı]
8. ^{WIKIPEDIA ENTRY} Güneş sistemi. (2004, June 2). In Wikipedia. [Wikipedia]
9. ^BOOK Özel, M. E., & Saygaç, T. (1997). Gökyüzünü tanıyalım. TÜBİTAK, 38–41, 232–234.
10. ^{DICTIONARY ENTRY} Uzay Ansiklopedisi (2021, January). All About Space, 15, 42–45.
11. ^{WIKIPEDIA ENTRY} Yapay uydu. (2006, December 13). In Wikipedia [Wikipedia]