Neandertal’in Düşüşü: Kuzenlerimize Ne Oldu?

Bu makalede insanlığın kökenleri ve evriminin bilim camiası tarafından ilgi gören bir bölümüne, Neandertallere odaklanılacaktır. “Homo neanderthalensis” olarak bilinen Neandertaller, yaklaşık 400.000 yıl boyunca Avrupa, Asya ve Orta Doğu’da varlıklarını sürdürdü; ancak hepsi neden bir anda kayboldu? Makalede tarihin tozlu sayfaları aralanacak ve Homo sapiens’in gelişim sürecine ışık tutulacaktır.

Nasıl yaşadılar ve yükseldiler?

Neandertaller, Orta Paleolitik dönemde yaşamış ve soğuk iklimlere uyum sağlamıştır. Kalın kemikleri, güçlü kasları ve vücut yapıları; onları soğuk iklim koşullarına dayanıklı hâle getirmiştir. Ayrıca arkeolojik buluntular ve fosiller; Neandertallerin karmaşık aletler kullanma becerilerine, ateş yakma yeteneklerine hatta sembolik düşünme kabiliyetlerine sahip olduklarını göstermektedir.

Orta Asya’dan Hazar Denizi’ne, Atlantik kıyılarından en kuzeyde Belçika’ya, Güneybatı Asya’ya ve Akdeniz’e kadar çok çeşitli ekosistemlerde yaşamışlardır. Neandertallerin evrimsel süreçlerine üzerinde durmak gerekirse: “Homo heidelbergensis” popülasyonu sırasında Avrupa, Asya ve Afrika’da büyük ölçüde izole olmadan (yalnızlaşmadan) önce Denisovalıların ve Sapienslerin son ortak atası olduğu varsayılmaktadır. ^[1]

Bilim insanları, Neandertal & insan ayrımı için birçok milat kabul etmiştir. Yaklaşık 250.000 yıl öncesi; “Homo helmei“nin son ortak ata olduğu tarih aralığıyla, ayrılması ise Levallois taş alet yapma tekniğiyle ilişkilendirilir. Ayrılığın yaklaşık 400.000 sene öncesinde yaşandığı varsayımı, Homo heidelbergensis‘i “Son ortak ata” olarak ele almaktadır. 600.000 yıl öncesinde ayrıldığı teorisi ise “Homo rhodesiensis“in modern insan soyunun ve Homo neanderthalensis/Homo heidelbergensis olarak ayrılan bir soyun son ortak atası olduğunu belirtir.

Burada ufak bir hatırlatma yapmakta fayda var! İnsan türünün kuzenlerinden bahsederken genellikle şempanzeleri anılmaktadır. Homo sapiens’in günümüzde yaşayan kuzenleri oldukları için şempanzelerin sıklıkla dile getirilmesi olağandır. Ancak insanlar, şempanzelerle ortak atalarından 6 milyon yıl kadar önce ayrıldı. Bu 6 milyon yıllık süre içerisinde insanlara oldukça yakın pek çok akraba türün nesli tükendi. ^[2]

İnsan geni, şempanzelerinkiyle %1,23 oranında farklılık gösteriyor. Neandertallerinkinden söz etmek gerekirse bu oran sadece %0,12. Bu oranlar göz önüne alındığında insanların Neandertallere ne kadar yakın olduğu nispeten anlaşılır bir konuma gelebilir. Homo neanderthalensisler çeşitli taş yapma teknikleri kullanarak ellerindeki sınırlı alet teknolojileriyle mamut, gergedan, geyik gibi büyük hayvanları avlayabilmiştir. Bu durum da onların hayvancılıkta ne kadar ustalaştıklarının ve hayvanları avlayabilmek için birtakım avcılık yöntemleri geliştirdiklerinin bir kanıtıdır. ^[3]

Neandertallerin nihai yok oluşunun ardındaki sırlar neler?

Başlıktaki soruyu kısa süre içerisinde yanıtlamak çok aşamalı bir süreçtir. Konu hakkında çeşitli teoriler vardır. Bunlardan bir tanesi, “Karışım Teorisi”dir. Teoriye göre Neandertaller, en son yaklaşık 30 bin yıl önce görülmüştür. Sapienslerin Avrupa’da ortaya çıkışından birkaç bin yıl sonrası bu tarihe rastlamaktadır; ama sözü edilen tarihin kesin olarak zamanlamasına ve süresinin uzunluğuyla ilgili verilere tarihleme yöntemleriyle sınırlı bir biçimde erişilebilmiştir. Yani bu konu hakkında yorum yapan bilim insanları, tarihlendirmelere borçludur.

Örneğin, radyokarbon (Fosildeki radyoaktif karbon yoğunluğuna göre yaş hesaplama yöntemi) tarihlendirmeleri yanıltıcı olabilmektedir ve Neandertaller hakkında yorum yaparken sıkça bu yöntemden yararlanılmıştır. İki tür, Avrupa’da azımsanmayacak bir zaman dilimi boyunca (Neredeyse 10 bin yıl kadar) bir arada yaşamış ve bu süre zarfında muhtemelen karşılaşmıştır. Karşılaşmada bazı çevreler Neandertal soyunun tamamen tükendiği görüşüne sahipken diğer çevreler de daha önce bahsedildiği gibi bir karışma yaşandığını savunuyor. ^[4]

Birkaç Avrupalı Üst Paleolitik modern insan örneğinin olası Neandertal-modern insan melezi olduğu iddia edilmiştir; ancak konu hakkında fikir birliği yoktur. Mitokonriyal DNA analizlerinde karışmaya dair kanıt bulunamamıştır. Fakat sonrasında Neandertal Nükleer DNA’sı üzerinde gerçekleştirilen çalışmalar, bu konuda bulgular ortaya koymuştur. Afrikalı olmayanların günümüze dek incelenen genomlarının düşük bir bölümü (Ortalama %4’ü) Neandertallerden kalmış olabilir. Belki bahsedilen miras, türler arası çiftleşmenin, türlerin Avrupa’ya varmasından önce ancak Yakın Doğu’da modern insanların Afrika dışında ilk yayılması sırasında yaşandığını destekliyor olabilir.

Ancak ilginç bir durum daha vardır: Neandertal popülasyonları oldukça hızlı bir biçimde yok olmuştur. Yok oluşun bu kadar hızlı gerçekleşmesi, iklim şartlarının değişmesi ve Sapiens ile yaşadıkları rekabete bağlanabilir. Bu iki zorlu koşula aynı anda maruz kalmaları, Neandertalleri epey zorlamıştı ve belki de yok etmişti. Sapiens’in Neandertaller karşısında sağladığı üstünlükler; daha iyi giyinmek, gelişmiş avlanma teknikleri, daha büyük koloniler hâlinde yaşama, akraba evliliğinin azlığı ya da demografik faktörler olabilirdi. Neandertaller, Sapiens’e göre daha hızlı büyüyor ve daha çabuk ölüyordu. Bu tür demografik farklılıklar da başarıyla saptanmıştır. ^[5]

Öte yandan başka bir örnek, modern insanların gelişinden çok daha önce Neandertallerin doğal yaşam alanında bozulma ve parçalanmanın olduğunu ve bunların toplu kayıplara, nihayetinde mutlak yok oluşa neden olduğunu kabul ediyor. Modern insanların Avrasya’ya yayılması sırasında önemli değişiklikler meydana geldi. Soğuk dönemlerden daha ılıman dönemlere geçiş, bitki ve hayvan türlerinin dağılımını etkiledi.

Homo sapiens, iklimsel değişikliklere uyum sağlayabilen avcı-toplayıcı gruplardı ve daha etkili avlanma tekniklerine sahipti. Bu nedenle Neandertaller onlara göre daha başarısız durumda kalmıştı. Lakin daha evvelki soğuk evrelerde nesilleri tükenmediği için sadece iklim değişimini yok olmalarının sebebi olarak varsaymak bilimsel olarak yerinde bir tespit değildir. Ek olarak son Neandertal bireylerin yaşadığı işaret edildiği dönem ile öne çıkan iklimsel gelişmeleri arasında herhangi bir bağlantı saptanamamıştır.

Özetle Neandertallerin yok olma süreci karmaşık ve çok aşamalı bir konudur. İklim değişiklikleri, rekabet, melezleşme ve diğer etkenlerin birleşimi; Neandertallerin çağdaş insanlarla olan ilişkilerini etkilemiş olabilir. Tam olarak neyin neden olduğunu belirlemek için daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir. Tek bir teoriye odaklanmak yanlış olabilir; nitekim Neandertallerin yok oluşu, karmaşık olayların zincirlemesi şeklinde gerçekleşmiş olabilirdi. Kim bilir? Belki de kaynaklar için artan rekabetle sınırlayıcı iklim koşulları birleşerek Neandertallerin soyunu tüketmişti. ^[6]

Kaynaklar

1. ^{WIKIPEDIA ENTRY} Neandertal. (2023, April 10). In Wikipedia. [Wikipedia Turkish]
2. ^WEBSITE Keats, J., Bakırcı, Ç. M. (2015, January 09). Neandertal Nedir? Kimdir? Neandertaller Hakkında Temel Bilgiler ve Gerçekler… Evrim Ağacı. [Evrim Ağacı]
3. ^{DICTIONARY ENTRY} Trinkaus, E. , Tuttle, . Russell Howard and Williams, . Frank L’Engle (2023, June 1). Neanderthal. Encyclopedia Britannica. [Britannica]
4. ^WEBSITE The Smithsonian’s National Museum of Natural History. (2022, July 1). Homo neanderthalensis. The Smithsonian’s National Museum of Natural History. [The Smithsonian’s National Museum of Natural History]
5. ^WEBSITE Dorey, F. (2021, June 28). Homo neanderthalensis – The Neanderthals. The Australian Museum. [The Australian Museum]
6. ^WEBSITE Harvati, K. (2012). What happened to the Neanderthals? Nature Education Knowledge. [Nature Education Knowledge]