APA 7: Çarıkçıoğlu, A. E. (2023, April 21). Batlamyus. PerEXP Teamworks. [Article Link]
Batlamyus kimdir?
Batlamyus, (Latincesi: Claudius Ptolemaeus, MS 100-MS 170), MS 2. yüzyılda İskenderiye’de yaşamış Yunan kökenli Mısırlı gök bilimci, matematikçi ve coğrafyacıdır. Çeşitli alanlarda yazıları, grekoromen biliminin, özellikle de şu anda “Ptolemaik sistem” olarak bilinen “Jeosentrik (Dünya merkezli)” modelin doruk noktasının temsilcisidir.
Batlamyus’un hayatı hakkında yazılarından çıkarılabilecekler dışında neredeyse hiçbir şey bilinmemektedir. İlk büyük astronomik çalışması “Almagest”, MS 150 civarında tamamlandı ve Batlamyus’un bir çeyrek yüzyıl önce yaptığı astronomik gözlemlerin raporlarını içermektedir. Sonraki edebî üretiminin büyüklüğü ve içeriği, kendisinin MS 170’e kadar yaşadığını göstermektedir. [1]
Bir gök bilimci olarak Batlamyus
Şu anda onun genel olarak en büyük eseri sayılan kitap (Arap ve Yunan düşünürlere göre “En iyisi”) Batlamyus tarafından “Hē Mathēmatikē Söz Dizimi (Syntaxis), (Matematiksel Koleksiyon)” olarak isimlendirilmiştir; çünkü konu aldığı gök cisimlerinin hareketlerinin matematiksel terimlerle açıklanabileceğine inanıyordu. İlk bölümleri, Batlamyus’un içinde çalıştığı temel kozmolojik çerçeve için gözlemsel kanıtlar sunmaktadır.
Dünya’nın kendisi etrafında mükemmel bir şekilde tekdüze bir hızda dönen yıldızları, gezegenleri, Güneş’i ve Ay’ı taşıyan ve böylece günlük yükselişlerine ve düzenlerine neden olan, çok daha büyük bir gök küresinin merkezinde sabit bir küre olduğunu savundu. Ona göre Güneş; bir yıl boyunca gök kürenin dönüşüne karşı “Ekliptik (Tutulum)” olarak bilinen, büyük bir daireyi yavaşça izlemekteydi (Ay ve gezegenler benzer şekilde geriye doğru hareket etmekteydi bu nedenle gezegenler, ekliptikte bulunan “Sabit yıldızlara” karşın “Dolaşan yıldızlar” olarak da bilinirdi.). Almagest’in temel varsayımı; gök cisimlerinin görünüşte düzensiz hareketlerinin gerçekte düzenli, düzgün, dairesel hareketlerin çeşitli bileşimleri olduğudur.
Almagest’in ne kadarının orijinal olduğunu belirlemek zordur; çünkü önceki teknik astronomik literatürün neredeyse tamamı kaybolmuştur. Batlamyus, Hipparkos’un gezegen örnekleri oluşturduğunu inkâr ederken Hipparkos’a (MÖ 2. yüzyılın ortalarında yaşamıştır.) Güneş teorisinin temel unsurlarının yanı sıra Ay teorisinin bazı kısımlarını savunmuştur. [2]
Batlamyus, aradan geçen üç yüzyıl boyunca teorik çalışmalarla ilgili yalnızca birkaç anlaşılmaz ve aşağılayıcı açıklama yapmasına rağmen şüphesiz ki bu aralıkta gezegenlerin incelenmesi konusunda büyük adımlar atmıştır. Dahası Batlamyus’un (özellikle bir gözlemci olarak) doğruluğu, astronom Tycho Brahe (1546-1601) zamanından beri tartışılmaktadır. Brahe, Batlamyus’un 141’de yaptığını iddia ettiği Güneş gözlemlerinin kesinlikle gerçek olmadığına ve Batlamyus’un yıldız kataloğunda listelenen 1.000’den fazla yıldızı bağımsız olarak gözlemlediğinden şüphe etmek için güçlü kanıtlar olduğuna dikkat çekti. Fakat Batlamyus’un sergilediği matematiksel çözümlemelerdeki ustalığı asıl gözden kaçırılan tartışma konusudur.
Batlamyus, İslam dünyasında ve Orta Çağ Avrupası’nda hüküm süren jeosentrik kozmolojinin öncüsüydü. Bu durum, daha sonra incelenen “Hypotheseis Tōn Planōmenōn (Gezegensel Hipotezler)” bölümüne kadar Almagest’ten kaynaklanmıyordu. Çalışmasında önermiş olduğu varsayım, günümüzde “Ptolemaik sistem” olarak adlandırılmaktadır. Sözü edilen sistem, her gök cisminin kendi küresine bağlı olduğu birleşik bir sistem ve Dünya’dan gök küresine boşluklar olmadan uzanması için iç içe geçmiş küreler kümesinin olduğunu varsaymaktadır. Almagest’teki sayısal tablolar (gezegen konumlarının ve diğer gök olaylarının herhangi bir tarih için hesaplanmasını sağlayan), kısmen Batlamyus’un “Procheiroi Kanones (Kullanışlı Tablolar)” olarak yayımladığı tabloların ayrı, gözden geçirilmiş bir sürümü aracılığıyla Orta Çağ gök bilimi üzerinde derin bir etkiye sahipti. Batlamyus, daha sonraki gök bilimcilere kozmolojik modelleri gözden geçirmek için kaydedilen tarihlerle nicel gözlemleri nasıl kullanacaklarını öğretmiştir.
Batlamyus ayrıca astrolojiyi sağlam bir temele oturtmaya çalışmıştır. Astroloji üzerine yazdığı “Apotelesmatika (Astrolojik Etkiler)” isimli kitabın daha sonra yayımlanmış dört cildi, “Tetrabiblos (Dört Kitap)” olarak bilinmektedir. Astrolojinin göklerin karasal yaşam üzerindeki fiziksel etkilerini tanımlayan, kesin olmasa da meşru bir bilim olduğuna inanıyordu. Batlamyus, geleneksel astrolojik öğretilerin temel geçerliliğini kabul etmiştir; ancak uygulamayı Aristotelesçi bir doğa, madde ve değişim anlayışıyla ilişkilendirmek için ayrıntıları yenilemiştir. Tetrabiblos; astral yolculuğu ve “Sıcaklık”, “Soğukluk”, “Islaklık” ve “Kuruluk” gibi temel niteliklerin etkileşiminden kaynaklanan bir kozmolojiyi kabul etmeyenler için en yabancı eserdir. [3]
Batlamyus’un gözünden matematik
Öncelikle Batlamyus, astronomik problemlere uyguladığı matematiksel yöntemler nedeniyle matematik tarihinde önemli bir yere sahiptir. Özellikle trigonometriye katkıları önemlidir. Örneğin, Batlamyus’un bir daire içindeki kirişlerin uzunluklarını gösteren tablosu bir trigonometrik fonksiyonun hayatta kalan en eski örneğidir. Ek olarak birçok temel astronomik problemin çözümünde küresel trigonometrideki (Muhtemelen kendisinden yarım yüzyıl önce İskenderiyeli Menelaus tarafından keşfedilmişti.) temel teoremleri uygulamıştır.
Batlamyus’un en eski incelemeleri arasında yer alan “Harmonika Biblia (Armoni Üstüne Kitaplar)”, aşırı bir ampirizm (Deneycilik) ile Pisagorculukla ilişkili mistik aritmetik vurgunculuklar arasında bir orta yol niteliği taşırken müzik teorisini araştırmıştır. Batlamyus’un bilimsel bilgi edinmede aklın ve duyuların rollerini değerlendirmesi, müzik teorisinin ötesine geçmiştir.
Batlamyus, muhtemelen hayatının sonuna doğru yalnızca Arapça bir çevirisinin parçalanmış bir Orta Çağ Latince çevirisinde hayatta kalan bir eser olan “Optica”da (Optik) görsel algı çalışmasına yönelmiştir. Batlamyus’un görsel algıyı deneysel tespite ne ölçüde maruz bıraktığı, optik üzerine diğer Yunan yazarlarla zıtlık oluşturduğundan dikkat çekicidir. Örneğin, İskenderiyeli Hero (MS 1. yüzyılın ortalarında yaşamını yitirmiştir.), yalnızca felsefi nedenlerle bir nesnenin ve onun aynadaki görüntüsünün aynaya eşit açılar yapması gerektiğini iddia etmiştir. Buna karşılık olarak Batlamyus, derecelendirilmiş bir diske yerleştirilmiş düzlemsel ve kavisli aynalar için geliş ve yansıma açılarını ölçerek kendi prensibini oluşturdu. Batlamyus, geliş ve kırılma açılarıyla ilgili yasayı (Snell Yasası) keşfedememesine rağmen hava, su ve cam gibi farklı yoğunluktaki malzemeler arasındaki sınırda görüş hatlarının nasıl kırıldığını da ölçmüştür. [4]
Batlamyus coğrafyacılığı
Batlamyus, coğrafyacı kimliğiyle en az gök bilimciliği kadar ün kazanmıştır. “Geōgraphikē Hyphēgēsis (Coğrafya Rehberi)”, Batlamyus’un çağdaşları tarafından bilinen dünyanın bir kısmının haritalarını çizmek için gereken tüm bilgi ve teknikleri sağlamıştır. Batlamyus, haritalarının dayandığı tüm coğrafi verileri toplamaya ve elemeye çalışmadığını kabul etmiştir. Bunun yerine onları esas olarak Hint Okyanusu’nun Asya ve Afrika kıyıları ile ilgili daha güncel bilgileri seçicilikle tanıtmak adına Tireli Marinus’un haritalarına ve yazılarına dayandırmıştır (MS 1. yüzyılın önde gelen coğrafyacılarındandır.). Batlamyus, kartografik çalışmalarının özünü korumamış olsaydı Marinus hakkında hiçbir şey bilinemezdi.
Batlamyus’un coğrafyaya kattığı en yenilikçi unsur, Dünya haritasındaki kabaca 8.000 konum için boylamları ve enlemleri derece olarak kaydetmek ve haritasının tam bir kopyasını oluşturmayı mümkün kılmaktı. Bu nedenle kuzeydeki Shetland (Şetlant, İskoçya) Adaları’ndan güneydeki Nil kaynaklarına, batıdaki Kanarya Adaları’ndan Çin’e ve Güneydoğu Asya’ya uzanan, Roma İmparatorluğu’nun zirvesindeki bir sakinin bildiği yerleşik dünyanın net ve ayrıntılı bir görüntüsüne sahibiz. Batlamyus’un haritası, elindeki yol sistemlerinin ve ticaret yollarının eksik ve yanlış tanımlarının bir yansıması olan günümüz haritalarına kıyasla boyut ve yön bakımından ciddi şekilde çarpıtılmıştır.
Batlamyus, Dünya’daki enlem ve boylam dairelerini temsil etmek için düz bir harita üzerinde çizgi ızgarası çizmenin iki farklı yolunu tasarlamıştır. Izgarası, Dünya’nın küresel yüzeyinin görsel bir izlenimini vermekte ve mesafelerin ölçüsünü sınırlı ölçüde korumaktadır. Hem paralelleri hem de meridyenleri temsil etmek için yayları kullanan bu harita projeksiyonlarından (Gösterim, izdüşüm) daha karmaşık olanı, sonraki dönemlerde alanlarını muhafaza edecek projeksiyonları öngörmekteydi.
Batlamyus’un coğrafi çalışmaları, Bizans bilginlerinin birçoğu Batlamyus’un haritalarının uzmanların yeniden yapımlarıyla (rekonstrüksiyon) resmedilen birçok el yazması kopya üretiminin başladığı 1300 yılına kadar Avrupa’da neredeyse bilinmiyordu. İtalyan Jacopo D’angelo, bu eseri 1406’da Latinceye çevirmiştir. Batlamyus’un Coğrafya Rehberi’nin çoğu haritalarla birlikte çok sayıda Latince el yazması ve ilk baskıları, bu çalışmanın Rönesans hümanistleri tarafından yeniden keşfedilmesi üzerine yarattığı derin izlenime tanıklık etmektedir. [5]
Astroloji & Batlamyus ilişkisinin yorumlanması
İyisiyle kötüsüyle, acısıyla tatlısıyla bilim bahçesindeki bazı tohumları serpen Batlamyus’un adı, genellikle günümüzde “Astroloji” adı verilen sözde bilimle anılmaktadır. Yeni bilim alanlarındaki ilk yaklaşımlar, “Kusurlu tanımlar” olabilmektedir ve “Hayat örsü”nde işlevsellikleri sınanarak düzenlenir. Bilim alanlarında gerçeği arama amacı iyi bir ölçüttür. Astroloji, Batlamyus’un bakış açısıyla bir gerçeği arama amacı olsa dahi ilerleyen yüzyıllarda ve özellikle üçüncü binyılın başlangıcında kendisinin bu arayış için çağdaş bilimin ölçütlerine uymayan bazı yöntemler kullandığını fark ettik. Dahası, şimdi bu yöntemler ortaya çıkış doğrultusundan aşırı sapmıştır. Bu sapmanın ardında yatan sebep; bilim insanlarının, yaşamlarının ve yaptıklarının gerçekten ve doğru olarak anlaşılamamasıdır. [6]
Kaynaklar
- DICTIONARY ENTRY Jones, A. Raymond (2023, January 13). Ptolemy. Encyclopedia Britannica. [Britannica]
- WEBSITE GelisenBeyin.Net. (n.d.). Batlamyus, Batlamyusun Hayatı, Batlamyus Kimdir? (85 – 165). GelisenBeyin.Net. [GelisenBeyin.Net]
- WEBSITE Çelik, Ö., Özdil, A. Ş. (2017, September 15). Kopernik Devrimi: Güneş Merkezli Evren Teorisi ve Sonrasında, Dünya’ya Bakışımız Nasıl Değişti?. Evrim Ağacı. [Evrim Ağacı]
- WEBSITE O’Connor, J. J., & Robertson, E. F. (1999, April). Claudius Ptolemy. Maths History. [Maths History]
- PDF FILE Ankara Üniversitesi. (n.d.). Batlamyus (M.S. 150). Ankara Üniversitesi. [Ankara Üniversitesi]
- WEBSITE Bilim, R., Kayalı, Ö. (2021, February 06). Bilimsel Düşüncenin Doğuşu: Anaksimandros. Evrim Ağacı. [Evrim Ağacı]
