APA 7: Çarıkçıoğlu, A. E. (2023, May 27). Harezmi. PerEXP Teamworks. [Article Link]
Matematikte devrim yaratan dehanın hayatı ve katkıları
Harezmi, Ebû Ca’fer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî (Doğum Yılı: 780, Vefat Yılı: 850); büyük eserleri, Hint-Arap rakamlarını ve cebir kavramlarını Avrupa matematiğine sokan Müslüman matematikçi ve astronomdur. Adı ve en ünlü kitap başlığının Latince sürümleri “Algoritma (Algorithm)” ve “Cebir (Algebra)” terimleriyle yaşamaktadır.
Harezmi, Bağdat’ta yaşamış ve burada Abbasi halifesi Memûn’un himayesindeki “Bilgelik Evi”nde (Dârülhikme) çalışmalarını gerçekleştirmiştir. Bilgelik Evi, özellikle Yunanca olmak üzere bilimsel ve felsefi incelemeleri edinmiş, bunları tercüme ettirmiş ve ayrıca orijinal araştırmalar yayımlamıştır. [1]
Cebrin babası olarak çalışmaları
Harezmi’nin temel cebir üzerine çalışması El-Kitab’ul Muhtasar fi’l Hesab’il Cebri ve’l Mukabele [”Tamamlayarak (Cebir) ve Dengeleyerek (Denklem) Hesaplama Üzerine Kapsamlı Kitap”, kısaca “Cebir”], 12. yüzyılda “Cebir” başlığının ve teriminin üretildiği Latinceye çevrilmiştir. Cebir, şu andaki anlamıyla ilişkilendirilen soyut gösterimden ziyade sezgisel geometrik argümanlara dayalı doğrusal ve ikinci dereceden denklemlerin çözümlerini bulmak için yapılan gösterimlerle birlikte mevcut kuralların bir derlemesiydi. Sistematiği, ispatçı yaklaşımıyla konunun önceki çözüm yöntemlerinden ayrılmaktadır. Ayrıca bu eser, geometrik şekillerin alanlarıyla hacimlerinin hesaplanması ve miras problemlerini İslam hukukunun öngördüğü oranlara göre çözmek için cebrin kullanılması ile ilgili bölümler içermektedir. Eserde yer alan miraslar, MÖ 2. binyılın başlarındaki Babil matematiğinden Helenistik, İbrani ve Hint tezlerine kadar izlenebilmektedir. [2]
Onu algoritmaların öncüsü yapan ne?
12. yüzyılda Harezmi’nin ikinci bir çalışması, Hint-Arap rakamlarını, sıfırı (0) ve bunların işlemlerini Batı’ya tanıtmıştır. Bu çalışma sadece Latince bir çevirisiyle korunabilmiştir: “Algoritmi de numero Indorum (Harezmi – Hint Hesaplamaları Sanatı Üzerine)”. Latince İsmi “Algoritma (Algoritmi)” olarak geçen yazarın adından “Algoritma” terimi ortaya çıkmıştır. [3]
Yeni rota: Harezmi coğrafyası ve astronomisi
Üçüncü büyük eseri “Sûret’ul Arz (Kitāb Sūrat Al-Arḍ/Dünya’nın Görüntüsü, ‘Coğrafya’ olarak çevrilmiştir.)”, nihayetinde Batlamyus coğrafyasına (MS 127-145’te ortaya konulmuştur.) dayalı olarak bilinen dünyadaki yerleşim yerlerinin koordinatlarını sunmuştur; ancak Dünya’nın ve Akdeniz, Asya ile Afrika’daki şehirlerin konumlarının ölçüleri için iyileştirilmiş değerler içermektedir. Tüm bunlara ek olarak Halife Memûn için bir Dünya haritası çizilmesine yardım etmiş ve Irak’taki Sincar Ovası boyunca bir meridyen derecesinin uzunluğunu ölçerek uzun zamandır küresel olduğu bilinen Dünya’nın çevresini belirlemek için oluşturulan ekibe katılmıştır.
Son olarak Harezmi, çeşitli Hint ve Yunan kaynaklarına dayanan bir dizi astronomik tablo (Zic/Zīj) derlemiştir. Bu çalışma, belirgin biçimde 150 birim yarıçaplı şekilde düzenlenmiş bir dairenin sinüs tablosunu içeriyordu. Cebir ve Hint-Arap rakamları üzerine yaptığı incelemeler gibi bu astronomik çalışma (Veya “Endülüs yenilenmesi/revizyonu”) da Latinceye çevrilmiştir. [4]
İslam’ın Altın Çağı’nda bir yaldız
Harezmi’nin yaşadığı dönem, İslam dünyasının bilim ve felsefe alanında büyük bir altın çağ yaşadığı döneme denk gelmektedir. Harezmi bu dönemde İslam medeniyetinin bilimsel mirasına önemli katkılarda bulunmuştur. Ömer Hayyam gibi İslam bilginleri, Harezmi’nin çalışmalarını takip etmiş ve onun metodolojisini benimsemiştir. Bu dönemde matematik, astronomi ve coğrafya gibi disiplinlerde büyük ilerlemeler kaydedilmiş ve İslam dünyası bilimsel anlamda öncü bir rol üstlenmiştir. [5]
Bilim açısından önemi
Harezmi’nin çalışmaları, bilimsel mirasının devamını sağlamıştır. Onun cebirsel yöntemleri ve matematiksel keşifleri, birçok matematikçi ve bilim insanı tarafından ilerletilmiştir. Özellikle Rönesans döneminde Harezmi’nin eserleri yeniden keşfedilmiş, çevrilmiş ve Batı matematikçileri tarafından dikkate alınmıştır. Günümüzde bile cebir, astronomi ve coğrafya gibi alanlarda Harezmi’nin çalışmaları referans (Dayanak) alınmaktadır.
Harezmi’nin bilim açısından önemi; çalışmalarının disiplinler arası etkileşim sağlaması, bilimsel yöntemi ilerletmesi, İslam bilim geleneğine katkıları ve eserlerinin yayılması gibi birçok etkene dayanmaktadır. Onun mirası matematik, astronomi ve coğrafya gibi alanlarda bugün hâlâ etkisini sürdürmektedir. [6]
Kaynaklar
- DICTIONARY ENTRY Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2023, March 25). al-Khwārizmī. Encyclopedia Britannica. [Britannica]
- WEBSITE O’Connor, J. J., & Robertson, E. F. (1999, July). Al-Khwarizmi. Maths History. [Maths History]
- WEBSITE T.C. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Matematik Bölümü. (2014, June 27). El-Harezmi. T.C. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Matematik Bölümü. [T.C. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Matematik Bölümü]
- WEBSITE Khwarizmi Science Society. (n.d.). Who was Muhammad Bin Musa Al-Khwarizmi? Khwarizmi Science Society. [Khwarizmi Science Society]
- WEBSITE Listiani, A. (2014, June 13). Al-Khwarizmi: The Father of Algebra. Academia. [Academia]
- JOURNAL Duran, S., & Samanci, H. K. (2018). Al-Khwârizmî’s Place and Importance in the History of Mathematics. ITM Web of Conferences, 22, 01037. [ITM Web of Conferences]
